Psychoterapia psychoanalityczna opiera się na relacji terapeutycznej powstającej w trakcie spotkań między pacjentem i psychoterapeutą. Relacja ta jest dogodną przestrzenią, w której mogą odtworzyć się uporczywe dylematy osoby szukającej pomocy, dzięki czemu możliwe jest ich odkrycie, uświadomienie i przepracowanie. Przepracowanie jest procesem jakby ponownego poukładania rozmaitych spraw wewnętrznych, aby można było w przyszłości lepiej sobie z nimi radzić.
Psychoterapia psychoanalityczna jest więc terapią głęboką prowadzącą do wglądu w życie wewnętrzne człowieka, który się jej poddaje. Dotyka ona i porusza istotne wątki życia pacjenta, począwszy od jego doświadczeń z dzieciństwa, poprzez przeżycia z kolejnych etapów egzystencji, aż do momentu zgłoszenia się do terapii. Analizowanie tych wszystkich aspektów prowadzi do poznania i zrozumienia wewnętrznego stanu pacjenta, co jest drogą ku zmianie pozwalającej na pełniejsze życie.
W rozumieniu psychoterapii psychoanalitycznej objaw przysparzający cierpienia jest funkcją różnych trudności osobowościowych i nieświadomych konfliktów, powodujących zatrzymanie rozwoju człowieka lub jego cofnięcie do poprzedniego etapu. Wewnętrzne mechanizmy wpływające na funkcjonowanie człowieka oddziałują nawet przez dziesiątki lat i przez to są mocno zakorzenione. Zatem psychoterapia musi być procesem długotrwałym, aby mogła uporać się z tymi mechanizmami i uruchomić możliwość wpływania na nie.
Dlatego też osoby decydujące się na podjęcie psychoterapii psychoanalitycznej muszą spełniać pewne warunki. Potencjalni pacjenci powinni uwzględniać w swoim myśleniu o sobie koncepcję życia wewnętrznego i jego wpływu na codzienne funkcjonowanie. Powinni także być przygotowani na tolerowanie swoistego cierpienia i lęku wynikającego z odkrywania różnych aspektów życia wewnętrznego. Powinni również zdawać sobie sprawę z konieczności poświęcenia czasu i środków finansowych, niezbędnych do zaangażowania się w tę niełatwą pracę nad sobą.
